Στέγη Ωνάση η παγκοσμιοποίηση, Ο Χρήστος Ι. Καρράς και ο Α. Παπαδημητρίου:
Αφεντικά και δούλοι γίναν' αντιφά ούλοι!.....
Γάμος χλιδή τύπου «χίλιες και μια νύχτες» για τον πρόεδρο του Ιδρύματος Ωνάση
Το κτήριο της Στέγης Ωνάσης, η τελευταία περφόμερ του ιδρύματος
Η εικόνα ίσως περιέχει: υπαίθριες δραστηριότητες, κείμενο που λέει ""Αφεντικά και δούλοι γίναν' αντίφα ούλοι!""… και πώς θα μπορούσε να είναι μια εναλλακτική περφόμερ
Του Κώστα Σαμάντη από το Άρδην τ. 118
«Το να αποδυναμώνεις έναν λαό από τον πολιτισμό του, ισοδυναμεί με το να τον απογυμνώσεις από τις πρώτες του ύλες ή την αυτονομία του» Μπερνάρ Κασέν
Στις 23 Ιανουαρίου 1973, πεθαίνει σε αεροπορικό δυστύχημα ο Αλέξανδρος Ωνάσης, γιός του Αριστοτέλη ο οποίος, διωγμένος από την Μικρά Ασία, κατόρθωσε να στήσει μια οικονομική αυτοκρατορία παγκόσμιου βεληνεκούς. Αυτός, λίγους μήνες μετά τον θάνατο του γιού του, συλλαμβάνει την ιδέα του Ιδρύματος Ωνάση με στόχο, μέσα από οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, να διατηρήσει άσβεστη τη μνήμη του γιού του. Την επόμενη χρονιά αρχίζει η υλοποίηση του σχεδίου του.
Στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Ιδρύματος τις κύριες θέσεις σε αυτό αναλαμβάνουν έμπιστοι συνεργάτες του.
Ο Στέλιος Παπαδημητρίου, προσωπικός δικηγόρος του Ωνάση, βρίσκεται στη θέση του Προέδρου και Ταμία του Ιδρύματος. Τη θέση του Αντιπροέδρου έχει αναλάβει ο Παύλος Ιωαννίδης, πιλότος και ήρωας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και Δ/ντής της Ολυμπιακής Αεροπορίας επί Ωνάση, και τη θέση του Γραμματέα ο Απόστολος Ζαμπέλας, οικονομικός Δ/ντής της Ολυμπιακής Αεροπορίας.
Είναι γνωστές οι αντιπαραθέσεις που προέκυψαν ανάμεσα στο Ίδρυμα και τους κληρονόμους του Αριστοτέλη Ωνάση αλλά και οι σφοδρές διαφωνίες ανάμεσα στα σημαντικότερα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου.
Οι τελευταίες οδήγησαν στην αποχώρηση, μετά το 2005, των διαδόχων των αρχικών μελών του, Γιάννη Ιωαννίδη και Γιώργου Ζαμπέλα. Σταδιακά, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, όσοι διαφωνούσαν με τις απόψεις του Αντώνη Παπαδημητρίου, απομακρύνθηκαν από το Διοικητικό Συμβούλιο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι, πλέον σε αυτό, δεν συμμετέχει ούτε καν το τελευταίο μέλος της δυναστείας Ωνάση, η Αθηνά, με τη δικαιολογία ότι δεν μιλά καλά ελληνικά.
Εν καιρώ, το «Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης», πέρα των άλλων δραστηριοτήτων του, θα προχωρήσει στην ίδρυση πολιτιστικού ιδρύματος, τη γνωστή σε όλους μας Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση ή ευρύτερα γνωστή ως Στέγη Ωνάση. Αυτή θα ανοίξει τις πύλες της για να υποδεχθεί το κοινό τον Δεκέμβριο του 2010. Η λειτουργία της, σε μια χρονική συγκυρία κατά την οποία το Μέγαρο Μουσικής (πάλαι ποτέ κυρίαρχο και μονοπωλιακό ίδρυμα στον χώρο του πολιτισμού, που είχε ιδρύσει ο Χρήστος Λαμπράκης) βρισκόταν σε μια φθίνουσα πορεία, του επέτρεψε να καλύψει το κενό το οποίο δημιουργήθηκε και να καταστεί κυρίαρχο στον χώρο του πολιτισμού.
Εκτελεστικός Δ/ντής της Στέγης είναι μέχρι και σήμερα ο Χρήστος Ι. Καρράς, της γνωστής οικογενείας, η οποία δραστηριοποιείτο σε οινοπαραγωγικές και τουριστικές επιχειρήσεις. Ο Χρήστος Καρράς, γεννημένος στο Λονδίνο το 1962, σπούδασε στο Κέμπριτζ και στη Σορβόννη. Όσο λειτουργούσε η οικογενειακή επιχείρηση κρασιών, υπήρξε Αντιπρόεδρος του Συνδέσμου του Ελληνικού Οίνου με Πρόεδρο τον Γιάννη Μπουτάρη.
Όταν αργότερα η οικογένεια θα αποσυρθεί από τις επιχειρηματικές της δραστηριότητες, θα δραστηριοποιηθεί στον χώρο του πολιτισμού, αρχικά στο Ίδρυμα Θεοχαράκη και από το 2009 στη Στέγη Ωνάση. Τον Οκτώβριο του 2014, σε μία συνέντευξη στην Καθημερινή και συγκεκριμένα στην Κατερίνα Μπακογιάννη, ανάμεσα στα άλλα, στην ερώτηση εάν υπάρχει ελληνικότητα στην τέχνη την εποχή της παγκοσμιοποίησης απαντά: ναι, με την έννοια ότι οι άνθρωποι που μεγάλωσαν και δημιουργούν εδώ αντλούν στοιχεία από τον χώρο αλλά σίγουρα δεν έχει την έννοια που μπορούσε να έχει τον 19ο αιώνα ή στις αρχές του 20ου, όταν η Ελλάδα, όπως και άλλα νέα κράτη-έθνη, έψαχνε να δημιουργήσει μια ταυτότητα.[1]
Ο Χρήστος Καρράς έχει τον πρώτο και κύριο λόγο στο πρόγραμμα και τις εκδηλώσεις της Στέγης. Και εάν η αντίληψή του για την ελληνικότητα αντιμετωπίζεται ως ιδέες που αναπτύσσονται απλά σε κάποιο εδαφικό χώρο, κατανοούμε και την προσέγγιση που έχει το Ίδρυμα στις εκδηλώσεις που διοργανώνει και τη σχέση τους με αυτό τον πολιτισμό.
Ας ξεκινήσουμε να δούμε κάποιες από αυτές.
Στα τέλη του 2012, το Ίδρυμα εξαγοράζει, μέσα από διαδικασίες που δεν έγιναν γνωστές, το Αρχείο του Κωνσταντίνου Καβάφη το οποίο βρισκόταν στα χέρια των κληρονόμων του Γ. Π. Σαββίδη. Η συγκεκριμένη ενέργεια δημιούργησε πλήθος συζητήσεων στο λογοτεχνικό και όχι μόνο χώρο. Με αρκετούς λογοτέχνες, ανάμεσα τους και ο Νάσος Βαγενάς, να διατυπώνουν τις αντιρρήσεις τους για τον πλήρη και καθοριστικό έλεγχο που θα είχε στο Αρχείο το Ίδρυμα. Αφορμή για την όξυνση της συζήτησης έδωσε περαιτέρω η εξώδικη δήλωση του Ιδρύματος Ωνάση κατά του καθηγητή Μιχάλη Πιερή για τη δημοσίευση στο περιοδικό «Κονδυλοφόρος» ενός εκτεταμένου κειμένου με τίτλο «Ειδολογικός κατάλογος του αρχείου Καβάφη».
Αν και ο μεγάλος μας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης πέθανε στις 29 Απριλίου 1933 και συνεπαγόμενα τα πνευματικά δικαιώματα επί των έργων του έληξαν 70 χρόνια μετά, το έτος 2003, παρ’ όλα αυτά κάποιοι θεωρούν ότι έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα επί των έργων του. Η τρομοκρατία που ασκήθηκε μέσω του εξώδικου, έπιασε τόπο και η δημοσίευση αποσύρθηκε. Παρ’ ότι τον Μάρτιο του 2019 ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση του Αρχείου Καβάφη και αυτό ανέβηκε για ελεύθερη πρόσβαση ερευνητών στον ιστότοπο της Στέγης, εξακολουθεί να παραμένει ανοιχτό το ερώτημα εάν επιτρέπεται η οποιαδήποτε δημοσίευση, ανάλυση ή κριτική επί των κειμένων του Καβάφη ή αν το Ίδρυμα Ωνάση έχει τον πλήρη έλεγχο του τι μπορεί να δημοσιευθεί και τι όχι.
Στο θέμα παρενέβη ο Απόστολος Δοξιάδης με άρθρο που δημοσιεύθηκε στην Books Journal, με τίτλο «Οι νάνοι και το Αρχείο Καβάφη» τον Απρίλιο του 2017.[2] Σε αυτό καταθέτει τον προβληματισμό του γιατί το εν λόγω αρχείο δεν τέθηκε υπό την εποπτεία του Μορφωτικού Ιδρύματος της Τραπέζης της Ελλάδος (ΜΙΕΤ), το οποίο πλέον έχει συνενωθεί με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) και τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, θεωρώντας τον εν λόγω φορέα πλέον κατάλληλο για τη διαχείρισή του, αλλά και τη διατήρηση του χαρακτήρα της ανοικτής πρόσβασης σε αυτό. Ακόμη περισσότερο, οι ενστάσεις του επεκτείνονται στον όρο «Kavafistas», και όχι «Καβαφιστές» που χρησιμοποιεί η Στέγη για τους ερευνητές του αρχείου του ποιητή σε μια μεταμοντέρνα προσπάθεια διαφοροποίησης από τους παραδοσιακούς μελετητές του έργου.
Την ίδια περίοδο (Απρίλιος 2017) ο Τάκης Θεοδωρόπουλος παρεμβαίνει στη συζήτηση με άρθρο του στην Καθημερινή και τίτλο «Οι Κληρονόμοι του Πολιτισμού».[3] Σε αυτό η σημαντικότερη ένσταση του αφορά στο πρόσωπο στο οποίο ανέθεσε η Στέγη τη διαχείριση του αρχείου Καβάφη κύριο Δημήτρη Παπανικολάου, Λέκτορα στην Οξφόρδη. Η ένστασή του αφορά στην προσέγγιση που κάνει ο κύριος Παπανικολάου στο έργο του Καβάφη. Έχοντας συγγράψει μονογραφία με τον τίτλο «Σαν και μένα καμωμένοι: ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας» ο διαχειριστής, που δηλώνει ομοφυλόφιλος και ο ίδιος, προσπαθεί να αναλύσει το έργο του ποιητή κάτω από το πρίσμα της σεξουαλικής ιδιαιτερότητάς του, αποκλειστικά. Με τον τρόπο αυτό παραμερίζει τις όποιες κοινωνικές, πολιτιστικές ή και πολιτικές ανησυχίες που είχε ο Καβάφης, και αναδεικνύει την ομοφυλοφιλία ως την σε απόλυτο πλαίσιο ιδεολογία, η οποία μπορεί να δημιουργήσει, από μόνη της και ξεκομμένη, πολιτισμό.
Μια πρόσφατη ενέργεια, η οποία ξεσήκωσε επίσης θύελλα αντιδράσεων, ήταν η χορηγία του Ιδρύματος προς τον Δήμο Αθηναίων και η οποία αφορούσε στον Χριστουγεννιάτικο στολισμό τμήματος της Αθήνας. Ο μεταμοντέρνος μινιμαλιστικός στολισμός της πόλης, κατά γενική ομολογία, δεν εξυπηρετούσε τον εορτασμό μιας σημαντικής στιγμής για την ορθοδοξία, των Χριστουγέννων δηλαδή, αλλά προσπαθούσε να αποϊεροποιήσει τέτοιες καταστάσεις. Λογικό, όταν δεν συνδέεσαι με τις πολιτιστικές παραδόσεις της κοινωνίας μέσα στην οποία λειτουργείς, κάθε τι το βλέπεις ως αφορμή για την κατάθεση της μεταμοντέρνας πρόσληψης που σε χαρακτηρίζει. Χαρακτηριστική ήταν η απάντηση που έδωσε η Δ/ντρια Πολιτισμού και σύζυγος του Προέδρου του Ιδρύματος, κυρία Παναγιωτάκου. «Τι είναι τα Χριστούγεννα, τι είναι τα σύμβολα».[4]
Στην ετήσια μουσική σειρά εκδηλώσεων που διοργανώνει το Ίδρυμα με τίτλο «Borderline Festival», συναντάμε για μία ακόμη φορά τις επιδιώξεις του Ιδρύματος. Mε υπότιτλο «No Borders, No Boundaries, Just Sound» (όχι σύνορα, όχι όρια, μόνο μουσική) βρίσκουμε τις επιδιώξεις του Ιδρύματος. Η γιορτή «στέκεται απέναντι στις επικρατούσες τάσεις διαχωρισμού, αμφισβητώντας οριογραμμές, σύνορα και κάθε μορφής τείχη που υψώνονται μεταξύ μας».
Σε συζήτηση που διοργανώθηκε τον Νοέμβριο του 2011 στο Ίδρυμα, και στην οποία συμμετείχαν οι καθηγητές κοινωνιολογίας κύριος Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και κυρία Saskia Sassen, βρίσκουμε τον τίτλο «Το στοίχημα της παγκοσμιοποίησης που θα προάγει την δίκαιη ανάπτυξη μπορεί να κερδηθεί;»[5]
Κυριότερος όμως σε αυτό το πεδίο είναι ο κύκλος εκδηλώσεων και συζητήσεων που διοργανώνει από την έναρξη της λειτουργίας του με τίτλο «Movement». Η περιγραφή των εκδηλώσεων είναι χαρακτηριστική. Η Στέγη «υποστηρίζοντας την ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, ιδεών και πολιτισμών, μας καλεί να φανταστούμε το κοινό μας μέλλον μέσα σε έναν ανοικτό κόσμο, πέρα από σύνορα, φυλετικούς και έμφυλους περιορισμούς» (sic!).[6]
Εδώ βρίσκουμε την πλήρη αποδοχή του ιδεολογήματος που ο Τζώρτζ Σόρος και το Ίδρυμά του προσπαθούν εδώ και χρόνια να εμφυτεύσουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη.
Το ίδρυμα για την Επανάσταση του 1821
Επανάσταση, ποια επανάσταση;
Χαρακτηριστικός είναι ο κύκλος εκδηλώσεων που έχει προγραμματίσει η Στέγη Ωνάση και αφορούν στα 200 χρόνια εορτασμού από την Επανάσταση του 1821. Ζούμε σε μια συγκυρία όπου το διακύβευμα είναι η ανάδειξη της πολιτικής, πολιτιστικής και αγωνιστικής κληρονομιάς που κουβαλά αυτός ο τόπος. Η χώρα αντιμετωπίζει ενέργειες που απειλούν ανοικτά την εδαφική της ακεραιότητα. Το κυρίαρχο παραγωγικό μοντέλο είναι ο τριτογενής παρασιτικός ή τουριστικός τομέας ενώ η ενδογενής παραγωγική διαδικασία βρίσκεται σε μια συνεχόμενη απομείωση και η πολιτιστική δραστηριότητα απέχει πολύ από το να είναι αντάξια των απαιτήσεων του καιρού μας. Για πρώτη φορά ο ελληνισμός αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης ως χώρα, ως κοινωνία και ως πολιτισμός, με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, με τα στοιχεία ιδιοπροσωπίας που κουβαλά εδώ και αιώνες, με τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς που συγκροτούν την ελληνική ιδιαιτερότητα.
Και όμως στο Ίδρυμα Ωνάση τα στελέχη του φαντάζονται τον εαυτό τους ως πολίτες ενός ρευστού κόσμου και ως γνήσιους πρεσβευτές ενός πολιτιστικού μεταμοντερνισμού, και στρέφουν το βλέμμα τους προς ένα απροσδιόριστο μέλλον. Ο προβληματισμός του Ιδρύματος, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «στρέφεται στα σενάρια κλιματικής αλλαγής, σε cyber επαναστατικούς ήρωες, σε virtual ελληνικές πόλεις, σε φουτουριστικά φυσικά περιβάλλοντα». Ως άλλη Μαρία Αντουανέτα, η Στέγη επιλέγει να αγνοεί τα υπαρκτά προβλήματα του σήμερα, προβλήματα εθνικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και ανοίγεται στο πολύ μακρινό μέλλον. Το ερώτημα της είναι «Αν το ζήτημα του 1821 ήταν η ελευθερία, ποιο είναι το πιο επιτακτικό αίτημα για το 2021». Ο προβληματισμός του Ιδρύματος δεν αφορά στο σήμερα και τις υπάρχουσες αγωνίες αυτού του τόπου. Δεν προβληματίζεται για το 2021 γιατί προφανώς τα προβλήματα έχουν λυθεί. Η αναζήτησή του στρέφεται στο μέλλον, στην επόμενη εκατονταετία. Το επαναλαμβανόμενο ερώτημά του είναι « Τι θα πει να είναι κανείς Έλληνας το 2021»!.[7]
Χαρακτηριστική είναι και η εύνοια που δείχνει το Ίδρυμα σε συγκεκριμένους δημιουργούς. Στο πλαίσιο αυτό σταθερή είναι η συνεργασία του με την σκηνοθέτιδα Λένα Κιτσοπούλου. Αξίζει να θυμηθούμε την παράσταση που είχε σκηνοθετήσει και αφορούσε στον Αθανάσιο Διάκο. Στην παράσταση, ο ανασκολοπισμένος ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης παρουσιαζόταν ως διεστραμμένος σουβλατζής που δολοφονεί την έγκυο γυναίκα του γιατί τον κεράτωσε με Κούρδο λαθρομετανάστη. Προφανώς η συνεργασία της Στέγης με τη Λένα Κιτσοπούλου, που ξεκίνησε το 2014, βρίσκει το ιδανικό πλαίσιο για να ξεδιπλωθεί.
Σημείο αναφοράς όμως είναι και η συνεργασία της Στέγης με την περφόρμερ Τάνια Ελ Χούρυ. Στην τρίτη της συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση, παρουσίασε μία (αντιγράφοντας από το πρόγραμμα): Live performance για τη βάναυση κουλτούρα των συνόρων. Στο βιογραφικό της αναφέρεται επί λέξει: Η φεμινίστρια περφόρμερ είναι καλλιτεχνικό μέλος του Ιδρύματος Σόρος, φέρει τον τίτλο Soros art fellow.
Αναμφίβολα η παρουσία της Στέγης Ωνάση στα πολιτιστικά πράγματα του τόπου διαθέτει ένα εκτόπισμα που δεν μπορεί κανείς να προσπεράσει. Για το επόμενο χρονικό διάστημα θα κυριαρχεί μαζί με το Ίδρυμα Νιάρχος. Οι δραστηριότητές του είναι πολυποίκιλες και απλώνονται σε περιοχές πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος.
Αξίζει να θυμηθούμε ότι το Ίδρυμα Ωνάση ήταν αυτό που, με παρότρυνση του υφυπουργού Υγείας Παύλου Πολάκη, συμμετείχε... στον διαγωνισμό για την απόκτηση του νοσοκομείου Ερρίκος Ντυνάν. Ήταν το Ίδρυμα που είχε ανταποκριθεί στο κάλεσμα Φλαμπουράρη το 2016 και είχε συμμετάσχει με τρία εκατομμύρια ευρώ στην αύξηση κεφαλαίου της Τράπεζας Αττικής. Ακόμη κι αν η συγκεκριμένη επένδυση αποδείχθηκε ζημιογόνα λόγω της κατάρρευσης της μετοχής, το Ίδρυμα φαίνεται να διαθέτει απεριόριστους οικονομικούς πόρους.
Η ίδια η κατασκευή του είναι εντυπωσιακή. Τη μελέτη την είχε αναλάβει φημισμένο αρχιτεκτονικό γραφείο της Γαλλίας. Ο επισκέπτης στο εσωτερικό του θα μείνει έκθαμβος από το σχέδιο της κεντρικής αίθουσας εκδηλώσεων. Η κατασκευή της παραπέμπει σε κιβωτό. Άλλωστε αυτή είναι και η φιλοδοξία του Ιδρύματος. Να μπορέσει να φιλοξενήσει στο εσωτερικό της συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, εκθέσεις, συζητήσεις και εκδηλώσεις. Με τον πακτωλό χρημάτων που διαθέτει συμμετέχει και σε εξωτερικές παραγωγές όπως στην πρόσφατη παράσταση του Γιάννη Κακλέα, «Μόμπι Ντικ». Ο πολιτιστικός επεκτατισμός διευρύνεται. Με βάση όμως τα ανωτέρω, η φιλοδοξία της είναι ένας κόσμος χωρίς όρια, χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, χωρίς ιστορική συνέχεια, χωρίς πολιτιστικές διαφοροποιήσεις. Ένας κόσμος ρευστός, εγκλωβισμένος στο εσωτερικό της κιβωτού που είναι και η κεντρική σκηνή της.
Επιφανές μέλος της οικογένειας είναι ο Κωνσταντίνος Καρράς με αξιοσημείωτη παρουσία στις συνεδριάσεις της Λέσχης Μπίλντερμπεργκ, δίπλα στο ισόβιο μέλος της Γιώργο Δαβίδ (Πρόεδρος της Coca Cola Ελλάς) αλλά και τους γνωστούς και μη εξαιρετέους Λουκά Τσούκαλη και Θάνο Βερέμη (προέδρων του ΕΛΙΑΜΕΠ). Μάλιστα ο Κωνσταντίνος Καρράς, συμμετείχε ανελλιπώς από το 1993 έως το 1997 στις συνεδριάσεις της Λέσχης.][8]
Ένας άλλος Καρράς ο οποίος είχε απασχολήσει την κοινή γνώμη, είναι ο Γιάννης. Το 2016 τα DCLeaks διέρρευσαν την απόρρητη αλληλογραφία που είχε με τον Ματθαίο Τσιμιτάκη.[9] Ο τελευταίος ήταν αρμόδιος για τη διαχείριση των κοινωνικών μέσων του Πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα.
Τα έγγραφα που διέρρευσαν, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αλλά εμείς θα σταθούμε σε δύο σημεία. Αρχικώς την επισήμανση του Κινήματος Άρδην ως του σοβαρότερου μέσα στον χώρο του πατριωτικού χώρου, αλλά και την πρόθεση της συνεργασίας με τη Διοίκηση της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση και συγκεκριμένα την Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Δ/ντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση και σύζυγο του Προέδρου Αντώνη Παπαδημητρίου.
Ο Γιάννης Καρράς, πλέον των άλλων ιδιοτήτων του, ξεχωρίζει για τη συνεργασία που έχει με το Ίδρυμα Open Society του Τζωρτζ Σόρος.
[1] Κατερίνα Μπακογιάννη, «Χρήστος Καρράς: Προτεραιότητα της Στέγης, να είναι οι παραστάσεις μας γεμάτες», 27/10/2014, www.kathimerini.gr
[2] Απόστολος Δοξιάδης, «Οι νάνοι και το Αρχείο Καβάφη», 08/ 04/2017, www.booksjournal.gr.
[3] Τάκης Θεοδωρόπουλος, «Οι κληρονόμοι του πολιτισμού», 18/04/2017, www.kathimerini.gr.
[4] Αθηνά Κατσαφάδου, «H αποϊεροποίηση των Χριστουγέννων από τον δήμαρχο Αθήνας Κ. Μπακογιάννη & o εναγκαλισμός του με το σύστημα Σόρος», 10/1/2020, www.anixneuseis.gr
[5] www.facebook.com/Stegi.Onassis.Cultural.Centre/posts/
[6] «Movement (1920-2020)», www.onassis.org.
[7] «1821-2121 Past Forward», www.onassis.org.
[8] «Αυτοί είναι οι Έλληνες που έχουν κληθεί φέτος στη λέσχη Μπίλντερμπεργκ», 28/05/2012, www.iefimerida.gr.
[9] Νεφέλη Λυγερού, «Εμπλέκουν σύμβουλο του Μαξίμου με τον Σόρος κατά Ρωσίας», 22/08/2016, www.protothema.gr.
